Wigilijne tradycje i przesądy

Wigilia dla wielu z nas jest najważniejszym dniem świąt Bożego Narodzenia. A praktycznie do dni świątecznych nie należy. Jednak to właśnie w wigilijny wieczór wszyscy zasiadają do najważniejszej kolacji w całym roku. I właśnie z tym dniem związanych jest najwięcej przesądów i wierzeń ludowych, pochodzących z pierwszych lat chrześcijaństwa.

Wigilia świąt Bożego Narodzenia obfituje w przesądy mające swój początek w dawnych, często lokalnych wierzeniach pogańskich. Tak jak choćby to, że tego dnia możemy nawiązać kontakt ze zmarłymi. Jeszcze w XIX wieku wierzono, że podczas wieczerzy wigilijnej ujrzeć można osobę zmarłą w bieżącym roku – byleby tylko wyjść do sieni i spojrzeć do izby przez dziurkę od klucza, a ujrzy się ją siedzącą wespół z innymi. Wierzono też, że nieuszanowanie świętego wieczoru może wywołać różne nieszczęścia. Do dzisiaj przestrzega się, aby w czas Wigilii nie kłócić się i okazywać sobie wzajemnie życzliwość.  

Puste miejsce przy stole

– Pamiętam, że zawsze u mnie w domu dbano, aby przy stole pozostawić jedno wolne nakrycie. Dla zbłąkanego wędrowca. W domu mojego męża także była ta tradycja, jednak u niego mówiono, że to miejskie dla bliskich, którzy już odeszli. Dla ich duchów – mówi Monika, która w tym roku pierwszy raz przygotowuje kolację wigilijną. – Oczywiście, również będzie dodatkowe miejsce przy stole – dodaje. Okazuje się jednak, że trudno ustalić genezę pochodzenia tej tradycji. Zdaniem etnologów nie jest to stary zwyczaj, gdyż nie wspomina o nim żaden z kronikarzy i historyków polskich.  

Uwaga na duchy

– O tym, że właśnie w wigilijną noc dusze zmarłych wracają na ziemię, wierzono w starosłowiańskich czasach. W Wigilię pozostawiano dla nich uchylone furtki i drzwi wejściowe czy też okna – mówi Katarzyna Jaskólska, etnolog. Zostawiano im resztki jedzenia na stole, okruchy opłatka. A przed rozpoczęciem wieczerzy często przywoływano zwierzęta, gdyż wierzono, że mogą wchodzić w nie dusze zmarłych. Także z powodu obecności duchów zmarłych, tego dnia nie wolno było spluwać, wylewać brudnej wody i pomyj czy też prząść na kołowrotku – dodaje Jaskólska.  – A ostrych przedmiotów, takich jak noże, nożyce czy igły, można było używać tylko w razie nagłej potrzeby. Dlaczego? Żeby nie zranić duchów.

Zapowiedź tego, co nadchodzi

W całej Polsce wierzono, że przebieg dnia wigilijnego jest zapowiedzią całego nadchodzącego roku. W niektórych regionach w celu hartowania dzieci zmuszano je, by tego dnia o świcie, w samych koszulkach i boso trzykrotnie obiegły dom. A dla zachowania urody na dnie mis do mycia kładziono srebrne pieniądze. – W Wigilię nie należało niczego pożyczać, aby nie narazić się na utratę mienia w nadchodzącym roku – mówi Jaskólska. – A dla przepowiedzenia pogody w nadchodzącym roku krojono także cebulę na 12 kawałków, symbolizujących wszystkie miesiące. Te kawałki, które szybko wilgotniały i pleśniały, zapowiadały obfite opady w danym miesiącu.

Awantury zakazane

Wierzono, że jeśli w wigilijny poranek pierwszym gościem w domu będzie chłopiec, przyniesie to szczęśliwy rok. Istnieje też zwyczaj umieszczania grosika w jednym uszku w barszczu. – Osoba, która trafiła na niego w barszczu, miała mieć szczęście w nadchodzącym roku – mówi etnolożka. Trzeba było także bardzo uważać, aby nie zranić się, nie poobijać i nie zachorować. Odbierano to, jako zapowiedź kłopotów ze zdrowiem. Jakie jeszcze zabiegi miały zapewnić dostatek w nadchodzącym roku? Istnieje tradycja, aby koniecznie spróbować każdej z dwunastu wigilijnych potraw. Po to, aby nie zabrakło jej w następnym roku. Niektórzy pozostawiali w portfelu łuski karpia. Miały zapewnić szczęście i dostatek.   

Tradycyjny opłatek 

Jego nazwa pochodzi od łacińskiego oblatum, co oznacza: to, co ofiarowane. W znanej obecnie formie opłatki zostały wprowadzone w X wieku, w miejsce poświęconego chleba. Także opłatkom przypisywano wiele właściwości magicznych i leczniczych. Okruch opłatka wrzucony do studni miał oczyszczać wodę, zapewniać zdrowie ludziom i zwierzętom. Wierzono, że każdy, kto w Wigilię podzieli się opłatkiem, przez cały rok nie zazna głodu i będzie mógł dzielić się chlebem i inną strawą z ubogimi. W niektórych regionach gospodarz łamał opłatek na tyle części, ile osób zasiadało do Wigilii, każdą cząstkę maczał w miodzie i wymawiając imiona domowników przyklejał do szyby okiennej. Cząstka opłatka, która zsunęła się lub odpadła, wróżyła śmierć danej osobie.